در فرهنگ «مهدویّت» یکی از موضوعات مهم و مورد توجّه، مسأله «وقت ظهور» است؛ به گونه ‏ای که حتی سال‏ها قبل از ولادت حضرت مهدی‏ علیه السلام، درباره آن از معصومین ‏علیهم السلام پرسش می‏شد. [1] .
ائمه معصومین‏ علیهم السلام نیز همواره مسائل مربوط به حضرت مهدی ‏علیه السلام - به ویژه زمان ظهور آن حضرت - را از اسرار الهی دانسته و وقت‏گذاران را تکذیب کرده ‏اند.
با سیری کوتاه در بوستان کلام الهی و بیانات نورانی ائمه اطهارعلیهم السلام درباره وقت ظهور، به مطالب ذیل بر خواهیم خورد:
1. علم و آگاهی از زمان دقیق ظهور، تنها به خداوند متعال اختصاص دارد.
2. همواره معصومین‏ علیهم السلام مردم را از تعیین وقت و وقت‏گذاری درباره ظهور حضرت مهدی‏ علیه السلام، برحذر داشته و وقت‏گذاران را تکذیب کرده ‏اند.
3. روایات فراوانی رخداد ظهور را ناگهانی دانسته و احادیث دیگری اصلاح امر فرج را یک شَبِه ذکر کرده است (البته این نیز با تعیین وقت ظهور منافات دارد).
4. اگر چه پنهان بودن زمان ظهور از اسرار الهی است و حکمت الهی اقتضا نموده این وقت نزد مردم مجهول و مکتوم باشد؛ ولی در بعضی روایات به پاره ‏ای از حکمت‏ های آن، اشاره شده و تا حدودی محدوده زمانی آن معین گشته است.
5. با مراجعه به کلام نورانی معصومین ‏علیهم السلام می‏توان چگونگی آگاه شدن حضرت مهدی ‏علیه السلام از هنگام ظهور را به راحتی دریافت.
از روایاتی که علم به زمان ظهور را ویژه خداوند دانسته، می‏توان به موارد ذیل اشاره کرد:
در روایت مشهوری آمده است: «وقتی دعبل، شاعر بلند آوازه شیعی، در محضر امام رضاعلیه السلام در ضمن قصیده‏ای، سخن از ظهور و قیام حضرت مهدی‏ علیه السلام بر زبان جاری ساخت؛ آن حضرت در حالی که سرشک از دیدگانش جاری بود، رو به دعبل کرد و فرمود: ای خزاعی! همانا روح القدس بر زبانت این دو بیت را جاری ساخت. آیا می‏دانی این امام کیست؟ و چه زمانی قیام می‏کند؟
آن گاه خود آن حضرت به معرفی امام مهدی‏ علیه السلام پرداخت. سپس درباره زمان ظهورش چنین فرمود: «وَاَمَّا «مَتی» فَاِخْبارُهُ عَنِ الوَقْتِ. فَقَدْ حَدَّثَنی اَبی عَنْ اَبیهِ عَنْ آبائِهِ‏ علیهم السلام اَنَّ النَّبِیّ‏صلی الله علیه وآله قیلَ لَهُ یا رَسُولَ اللَّهِ مَتی یَخْرُجُ القائِمُ مِنْ ذُرِّیَّتِکَ؟ فَقالَ‏ صلی الله علیه وآله: مَثَلُهُ مَثَلُ السَّاعَةِ اَلَّتی لا یُجَلّیها لِوَقْتِها اِلاَّ هُوَ ثَقُلَتْ فِی السَّماواتِ وَالاَرْضِ لا تَأْتِیَنَّکُم اِلاَّ بَغْتَةً». «اما اینکه «چه زمانی ظهور خواهد کرد»، این خبر دادن از وقت است.
پدرم از پدرش و ایشان از پدرانش از رسول گرامی اسلام صلی الله علیه وآله نقل کرده ‏اند که وقتی از آن حضرت سؤال شد: ای رسول خدا! چه زمانی قائم از ذریه شما ظهور می‏کند؟ آن حضرت فرمود: مثل او مانند قیامت است که [خداوند درباره زمان وقوع آن چنین] فرمود: هیچ کس جز او به هنگامش آن را آشکار نمی‏سازد. این امر بر [اهل] آسمان‏ها و زمین دشوار است، جز به صورت ناگهانی به سراغ شما نمی‏ آید». [2] . [3] .
از آنجایی که آن حضرت، مخفی بودن زمان ظهور را همانند زمان قیامت و رستاخیز قلمداد فرموده است؛ می‏توان نتیجه گرفته که: با مخفی بودن قیامت، یک نوع آزادی عمل برای همگان پیدا می‏شود و از سوی دیگر چون وقت آن به طور دقیق معلوم نیست و در هر زمان محتمل است، نتیجه‏ اش حالت آماده باش دائمی است. درباره قیام حضرت مهدی‏ علیه السلام نیز اگر تاریخ تعیین می‏شد و زمان ظهور دور بود، همه در غفلت و غرور و بی‏خبری فرو می‏رفتند و اگر زمانش نزدیک بود، ممکن بود آزادی عمل را از دست بدهند و اعمالشان جنبه اضطراری پیدا کند.
همان گونه که علم به زمان قیامت فقط در اختیار خداوند است، علم به زمان ظهور حضرت مهدی‏ علیه السلام نیز در عهده خداوند است. در احادیث فراوانی از ظهور حضرت مهدی‏ علیه السلام در کنار قیامت یاد شده است؛ از این رو، برخی از ویژگی‏های آن همانند رستاخیز است.
خداوند در ادامه آیه یاد شده، علم به قیامت را حتّی از پیامبر خود منتفی ساخته است: «از تو می‏پرسند، چنان که گویا تو از چون و چند آن آگاهی، بگو همانا علم آن نزد خداوند است».
از اینجا می‏توان نتیجه گرفت که حتی پیامبر اکرم‏ صلی الله علیه وآله نیز به زمان دقیق ظهور حضرت مهدی ‏علیه السلام آگاه نیست و اینکه عده ‏ای به خود جرأت می‏دهند و به راحتی وقت ظهور را تعیین می‏کنند، جای بسی تأمل است!!
نه تنها این سؤال از اولین معصوم پرسیده شد و ایشان این گونه جواب فرمود که علم به زمان ظهور نزد خداوند است؛ بلکه وقتی از آخرین معصوم نیز چنین پرسشی شد، آن حضرت در ضمن توقیعی این سان جواب داد: «و اما ظهور فرج همانا در اختیار خداوند متعال است و وقت‏گذاران دروغ گفتند». [4] .
آن حضرت در آخرین توقیع به سفیر چهارم خود، ظهور را تنها در اراده و اختیار خداوند دانسته، می‏فرماید: «و ظهوری نخواهد بود مگر آن گاه که خداوند تبارک و تعالی اجازت فرماید». [5] .
پس روشن می‏شود که زمان آغاز ظهور، یکی از اسرار الهی است و اندیشه و فکر بشر از رسیدن به آن، سخت کوتاه و ناتوان است.
همان گونه که بیان شد در روایات فراوانی از ظهور آن حضرت به عنوان حادثه ‏ای ناگهانی یاد شده و واضح است ناگهانی بودن آن، با تعیین قبلی وقت منافات دارد؛ چرا که وقتی برای امری زمان مشخص شد، دیگر دفعی و ناگهانی بودن آن معنا نخواهد داشت. به طور مسلم کسانی که تعیین وقت می‏کنند، سخنشان خلاف این گروه روایات است.
پاره‏ ای از این روایات را این گونه می‏توان دسته بندی کرد:
الف . اصلاح شدن‏امرظهور دریک شب
امام علی‏ علیه السلام می‏فرماید: «پیامبرصلی الله علیه وآله فرمود: مهدی از ما اهل بیت است که خداوند امر [فرج] او را در یک شب اصلاح می‏فرماید». «اَلْمَهْدِیُّ مِنَّا اَهْلَ الْبَیْتِ یُصْلِحُ اللَّه لَهُ اَمْرَهُ فِی لَیْلَةٍ» [6] .؛
امام باقرعلیه السلام نیز این معنا را این گونه بیان کرده است: «خداوند امر [فرج] او را در یک شب اصلاح می‏کند». [7] .
ب . آمدن همانند شهاب فروزان
امام باقرعلیه السلام پس از بیان غیبت حضرت مهدی‏ علیه السلام، فرمود: «او همانند شهابی شعله‏ور ظاهر خواهد شد». [8] پیامبر اکرم‏ صلی الله علیه وآله نیز در این باره می‏فرماید: «در آن هنگام همچون شهابی فروزان خواهد آمد». [9] .
روشن است که کلام معصومین‏ علیهم السلام گزاف نیست و تشبیهات ایشان بدون حساب نبوده است. از سوی دیگر، «فرا رسیدن همچون شهاب» سخن از ناگهانی بودن، بدون پیش‏بینی قبلی، غافل‏گیرانه و سریع بودن آن می‏باشد.
البته در برخی روایات به صورت محدود زمان‏هایی برای رخداد این حادثه بزرگ ذکر شده است.
این گونه روایات به چند دسته تقسیم می‏شود.
یک. روایاتی که «جمعه» را به عنوان روز ظهور معرفی کرده است:
امام صادق‏ علیه السلام می‏فرماید: «قائم ما اهل‏بیت در روز جمعه ظهور خواهد کرد». [10] .
دو. روایاتی که روز ظهور را مصادف با روز عاشورا ذکر کرده است: امام باقرعلیه السلام ضمن بیاناتی درباره روز عاشورا فرمود: «... و این روز (عاشورا) روزی است که در آن قائم قیام خواهد کرد». [11] .
سه. روایاتی که ظهور حضرت مهدی‏ علیه السلام را در سال فرد ذکر کرده است:
امام صادق ‏علیه السلام می‏فرماید: «قائم ظهور نمی‏کند مگر در سال فرد». [12] .
چهار. برخی روایات نیز روز ظهور را شنبه ذکر کرده است:
امام باقرعلیه السلام فرمود: «قائم در روز شنبه ‏که روزعاشورااست خروج‏ می‏کند». [13] .
اگرچه قرائنی چند بر ظهور حضرت مهدی‏ علیه السلام در روز جمعه وجود دارد؛ ولی این روایت و امثال آن را می‏توان به این صورت توجیه کرد که اولین روز ظهور جمعه است و از آنجایی که قیام و خروج آن حضرت پس از ظهور است، قیام و خروج آن حضرت در روز شنبه اتفاق خواهد افتاد.
اطلاع حضرت مهدی از وقت ظهور
حال این پرسش پیش می‏ آید که اگر خود حضرت مهدی ‏علیه السلام، از زمان دقیق ظهورآگاهی‏ ندارد، پس چگونه درآستانه ظهور از وقت آن آگاه خواهد شد؟
در این بخش نیز روایات فراوانی ذکر شده که راه‏های حصول علم حضرت به زمان ظهور را بیان کرده است؛ مانند:
یک. آگاه شدن از طریق الهام
بدون شک معصومین ‏علیهم السلام مورد الهام خداوند قرار می‏گیرند و اگر چه وحی به صورت رسمی با رحلت پیامبر اکرم ‏صلی الله علیه وآله پایان گرفت؛ ولی در موارد فراوانی به اهل بیت‏ علیهم السلام الهاماتی می ‏شده و خواهد شد. برخی روایات چگونگی آگاه شدن حضرت مهدی‏ علیه السلام از زمان ظهور را از طریق الهام ذکر کرده است. امام صادق ‏علیه السلام ذیل آیه شریفه «فَاِذا نُقِرَ فِی النَّاقُور»، فرمود: «به درستی که از ما امامی پنهان است و چون خدای تعالی بخواهد او را ظاهر سازد، نکته ‏ای در قلبش ایجاد می‏کند، پس او ظاهر شود و به دستور خدای تعالی قیام نماید». [14] .
دو. آگاه شدن از طریق برافراشته شدن پرچم قیام
در روایاتی چند اشاره شده که وقتی ظهور آن حضرت نزدیک شد و زمان قیام فرا رسید، پرچمی که آن حضرت هنگام ظهور در دست خواهد داشت، به اذن و اراده الهی برافراشته شده، امام‏ علیه السلام را به فرمان قیام آگاه خواهد کرد. [15] .
سه. آگاه شدن از طریق بیرون آمدن شمشیر آن حضرت از غلاف
رسول گرامی اسلام فرمود: «برای او شمشیری است در غلاف، پس هنگامی که وقت ظهورش فرا رسید، آن شمشیر از غلافش خارج می‏شود. خداوند آن شمشیر را به سخن در می‏ آورد و شمشیر به حضرتش می‏گوید: ای ولی خدا! خارج شو که دیگر نشستن در مقابل [ستم] دشمنان خدا جایز نیست. پس او ظهور می‏کند». [16] .
در پایان گفتنی است که مخفی بودن زمان ظهور حضرت مهدی‏ علیه السلام، دارای حکمت‏های فراوانی است؛ از جمله:
1. زنده نگه داشتن روح امید و انتظار در جامعه در طول غیبت حضرت مهدی‏ علیه السلام؛
2. معنا پیدا کردن امتحان شیعیان در عصر غیبت؛
3. غافلگیر کردن مخالفان و دشمنان.
از آنجایی که یکی از دلایل غیبت حضرت مهدی ‏علیه السلام تلاش دشمنان برای نابودی آن حضرت بود؛ از این رو روشن بودن زمان ظهور، دشمنان را برای از بین بردن و مقابله با آن حضرت آماده می‏سازد؛ در حالی که نامعلوم بودن و ناگهانی بودن زمان ظهور، باعث غافلگیری دشمنان خواهد شد.

پی نوشت ها:
[1] الکافی، ج 1، ص 368، ح 2.
[2] اعراف، 187.
[3] عیون اخبار الرضاعلیه السلام، ج 2، ص 266؛ کمال الدین و تمام النعمة، ج 2، ص 372.
[4] کتاب الغیبة، ص 291.
[5] الخرایج والجرایح، ج 3، ص 1128؛ کتاب الغیبة، ص 395.
[6] کمال ‏الدین، ج 1، ص 152.
[7] الغیبة، ص 163.
[8] کتاب الغیبة، ص 159؛ کمال‏ الدین، ج 1، ص 324.
[9] کمال‏ الدین، ج 1، ص 287.
[10] الخصال، ح 2، ص 394.
[11] تهذیب الاحکام، ج 4، ص 300.
[12] کتاب الغیبة، ص 453؛ روضةالواعظین، ص 263؛ اعلام الوری، ص 459.
[13] تهذیب الاحکام، ج 4، ص 333؛ کمال ‏الدین، ج 2، ص 653.
[14] الکافی، ج 1، ص 343؛ کتاب الغیبة، ص 164؛ رجال کشی، ص 192.
[15] ر.ک: کمال‏ الدین، ج 1، ص 155؛ الخرائج والجرائح، ح 2، ص 550، کفایةالاثر، ص 266.
[16] کمال‏ الدین، ج 1، ص 155.