نفس در لغت به معنی جان ، روح ، روان و نشان دهنده زنده بودن است (دهخدا) .
در علوم اسلامی و قرآنی ، به عنوان جهت دهنده حرکت و اندیشه آدمی و مسبب بسیاری از کردار و رفتار معرفی می شود .
قرآن کریم انسان را دارای پنج نفس معرفی نموده است ، به نظر فلاسفه می توان گفت :« نفس انسان یکی است ولی چهار جلوه و عمل از خودش نشان می دهد.»
۱) نفس ناطقه : همان غریزه ی آدمی است که از هنگام تولد تا دو یا سه سالگی و پیش از شکل گیری فهم و تفکر همراه آدمی است .
۲) نفس امّاره (روان بدفرما) : نفس امّاره انسان را به سوی کار های ناپسند هدایت می کند و نفسی خودخواه است (آیه 53 سوره ی یوسف اشاره شده است).
۳) نفس لوّامه (روان سرزنشگر) : انسان را به سبب اعمال ناپسند سرزنش می کند (از آن به وجدان نیز تعبیر شده است) بر اثر بی توجهی و تکرار کردار ناپسند و گناهان ، این نفس کارکرد خود را از دست می دهد (در آیه 2 سوره قیامت به آن اشاره شده است)
4) نفس مُلهَمه (روان الهام گیرنده) : موجب نوعی پیوند میان انسان و عالم غیب است و از عالم غیب به آن الهام می شود (در آیه 27 سوره فجر به آن اشاره شده است)
۵) نفس مُطمئنّه (روان بی گمان) : نفسی است متصل به خداوند و به واسطه این پیوند دارای اطمینان است . کسی که این نفس در وی بیدار می شود ، راه و روش خود را می یابد و پی یقین حرکت می کند . چنین نفسی از عمل باطل تُهی است .
نکته : معمولاً بیشتر انسان ها طی روزگار میان نفس امّاره و نفس لوّامه باقی می مانند . ولیکن با تزکیه نفس افراد می توانند از این دو نفس عبور و به نفوس «ملهمه» و «مطمئنّه» برسند ؛ که مرحله است والاتر .
نکته ۲ : در بعضی منابع از نفسی با عنوان «مسوله» نیز یاد شده است که به آن نپرداختیم .
نکته ۳ : در روایات و نوشته های اسلامی از نفوس دیگری مانند : نفس راضیه (نفسی که از هر آنچه بر او می گذرد خرسند است (رضیتُ برضائک)) ، نفس مرضیه (نفسی که خدا از او خرسند است) و نفس صافیه (نفسی که به کمال رسیده است) نیز یاد شده است .
همچنین نفس داری پنج قوه است :
۱) غاذیه(مربوط به تغذیه بدن)
۲) حاسه(دیدن و شنیدن و بوییدن و ...)
۳) متخلیه(شاید بشود گفت : قوه ی خیال/ پدیده آورنده اشیائی که وجود خارجی ندارند با تصرف در صورت های حسی)
۴) نزوعیه (نیروی شوق و کراهت ؛ به پدیده هایی همچون خشم و ترس و خشنودی و ... می انجامد)
۵) ناطقه (قوه تعقل و اندیشه / زشت و زیبا را جدا می سازد / به نظری و عملی تقسیم می شود)
